Ο Pablo Picasso έλεγε ότι “η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή την σκόνη της καθημερινότητας”, o αγαπημένος Vincent ότι “εάν ακούς μία φωνή μέσα σου να σου λέει πως δεν μπορείς να ζωγραφίσεις, τότε με κάθε μέσο ζωγράφισε και η φωνή θα σιωπήσει. Παρόμοιες σκέψεις περνούν ακόμη μια φορά για τις ασθένειες της ψυχής. Γίνονται καμβάς τέχνης που γεμίζει με αγάπη, κατανόηση, αποδοχή και ελπίδα. Η έκθεση “Στίγμα / Stigma” στο Δρομοκαΐτειο ψυχιατρικό νοσοκομείο σχεδιάστηκε για να διερευνήσει πολλαπλές επιδράσεις.
Συγκεκριμένα, με ποιο τρόπο η κοινωνική τάξη, το φύλο, η εθνότητα, το χρώμα δέρματος, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η αρτιμέλεια, η υγεία, η εξωτερική εμφάνιση, το επιβαρυμένο παρόν ή παρελθόν “υφαίνουν” το πλαίσιο εντός του οποίου κάποιοι άνθρωποι θεωρείται ότι δεν πληρούν τους βασικούς κανόνες κοινωνικής ύπαρξης. Το διακριτικό τους γνώρισμα μετατρέπεται σε καθοριστικό στοιχείο για τη συγκρότηση της ταυτότητας τους, μιας ταυτότητας “φθαρμένης”, η οποία και τους τοποθετεί στην κατηγορία των “κάτι λιγότερο από ανθρώπους”.
Ευεργεσία: Η παροχή βοήθειας χωρίς ανταλλάγματα
Το Δρομοκαΐτειο ιδρύθηκε το 1887 με χρήματα (500χιλ. γαλλικά φράγκα) που είχε αφήσει στη διαθήκη του ο έμπορος Ζώρζης Δρομοκαΐτης. Για αρκετά χρόνια ήταν μια από τις ελάχιστες κρατικές υποδομές στην Ελλάδα για τις ψυχιατρικές ασθένειες. Το νοσοκομείο έγινε στο Χαϊδάρι, πάνω στην Ιερά οδό. Στο τέλος του 19ου αιώνα η περιοχή ήταν εκτός του αστικού ιστού. Τα κτίρια δεν είναι τα τυπικά νοσοκομειακά. Αντιθέτως είναι όμορφα με κεραμίδια στις οροφές πνιγμένα σε πεύκα γύρω από τα οποία ησύχαζαν τρόφιμοι όπως ο Γεώργιος Βιζυηνός.
Για εμάς τους κατοίκους της περιοχής, που ο αστικός ιστός έχει περάσει πια κατά πολύ το Χαϊδάρι, είναι κομμάτι της καθημερινότητας μας. Αλλά η ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων στη λέξη Δρομοκαΐτειο είναι ταυτισμένη με έναν αδιόρατο φόβο που εκπορευόταν από την άγνοια, την έλλειψη σεβασμού προς τον ψυχικά ασθενή συνάνθρωπο και τη διαφορετικότητα. Σήμερα, όταν σταματάμε στον σηματοδότη βλέπουμε ανθρώπους πίσω από τα κάγκελα να μιλούν με τους περαστικούς. Να ζητούν χρήματα ή τσιγάρα. Οι χώροι που δίνονται για εκθέσεις είναι πλέον μη αξιοποιήσιμοι. Αλλά ο πόνος των ανθρώπων που φιλοξένησαν αιωρείται ακόμη στους τοίχους και στην ατμόσφαιρα.
Η ντελικάτη κορδέλα της ψυχής
“Την πρώτη φορά που επισκέφτηκα το Δρομοκαΐτειο, διάλεξα το κτίριο του Αγ. Ισίδωρου γιατί τα δωμάτια ήταν μικρά” λέει η Στέλλα Καπεζάνου για τη συμμετοχή της στην έκθεση. “Θεώρησα πως στα έργα μου ταίριαζε καλύτερα ένας χώρος πιο intimate, πιο ευάλωτος, περισσότερο εσωστρεφής, μιας και απεικονίζουν εξαιρετικά προσωπικές ανθρώπινες στιγμές. Στην πτέρυγα αυτήν καθηλώνονταν οι “ανήσυχοι” και φτωχότεροι ψυχασθενείς. Εκεί, επέλεξα ένα κελί στον πρώτο όροφο, με έναν μικρό φεγγίτη. Ενώ το κελί υπήρξε “ιατρείο”, στον τοίχο του βρίσκεται μια χοντρή σκουριασμένη αλυσίδα στο ύψος περίπου των χεριών ενός ανθρώπου.
Στο μυαλό μου δημιουργήθηκε η εικόνα ενός τρόφιμου που τον κρατούν δεμένο στον τοίχο, προκειμένου να παραμείνει “φρόνιμος” κατά τη διάρκεια της εξέτασης του. Δεν έχω ιδέα αν αυτό πραγματικά συνέβαινε. Η εικόνα όμως αυτή έφερε στο μυαλό μου ένα “άτακτο” έργο μου. Το έστησα ακριβώς δίπλα στην αλυσίδα. Το έργο “Selfish Love, 2022” όπου διαπραγματεύομαι ζητήματα κυριαρχίας, έχει την αίσθηση μιας τελετής ανάμεσα σε δυο φιγούρες. Φαίνεται να έχουν συγκεκριμένους ρόλους και λειτουργία, που παραμένουν ασαφείς, κάνοντας περίπλοκη την ανάγνωση του από το θεατή.
Δεξιά του φεγγίτη έστησα το ομώνυμο έργο της πρόσκλησης “Stigma, 2023” το οποίο και έφτιαξα ειδικά για την έκθεση. Το έργο (λάδι σε ξύλο) απεικονίζει γυναικεία χέρια δεμένα στην πλάτη. Όχι με τη σκουριασμένη αλυσίδα του τοίχου αυτή τη φορά, αλλά με μια ντελικάτη κορδέλα, φέρνοντας έτσι σε συνομιλία τη θεματολογία των έργων μου γενικότερα με το “Στίγμα” ως labelling”.
Μαρία Κομπατσιάρη
Όταν το στίγμα γίνεται μεγαλύτερο πρόβλημα από την ίδια την πάθηση
Η λέξη “Στίγμα” προέρχεται από το ρήμα “στίζω”. Σημαίνει “δημιουργώ ένα σημάδι σε μια επιφάνεια. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα σύνολο από αρνητικές, και συχνά άδικες ή ψευδείς, πεποιθήσεις που μπορεί να έχει η κοινωνία ή μια ομάδα ανθρώπων για κάποια κατάσταση. Πρόκειται για μια απαξιωτική και ταπεινωτική συμπεριφορά απέναντι σε ανθρώπους με ψυχοπαθολογικά προβλήματα. poΜια συμπεριφορά που ορθώνει τείχη και δημιουργεί αποκλεισμούς. Στον αντίποδα, η τέχνη έχει την δύναμη να ενθουσιάζει, να συγκινεί, να προβληματίζει, να θίγει κοινωνικά προβλήματα.
Το κλάσμα της ψυχικής κατάστασης
Τα στατιστικά στοιχεία του υπουργείου Υγείας 2021-2030 δείχνουν ότι στην Ελλάδα το 1% πάσχει από σχιζοφρένεια και ψυχώσεις. Το 1%-2% από διπολική διαταραχή, το 6% από μείζονα κατάθλιψη και καταθλίψεις, το 15% από αγχώδεις διαταραχές, το 1% από ιδεοκαταναγκαστική διαταραχή, το 1% από άνοια, το 2%-3% από παιδοψυχιατρικές καταστάσεις και το 5%-7% από εξάρτηση από αλκοόλ και ουσίες. Ελπίζω η έκθεση “Στίγμα / Stigma” αλλά και οι παράλληλες διαλέξεις να συμβάλλουν στις πολλαπλές προσεγγίσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια για την καταπολέμηση του στίγματος των ψυχικών νόσων. Άλλωστε όσον αφορά τη θεραπευτική διάσταση, η αξία της τέχνης έγκειται στην ίδια τη διαδικασία και τη συμβολή της ως μέσο.
Η έκθεση “Στίγμα / Stigma” στο Δρομοκαΐτειο ΨΝΑ, θα διαρκέσει από 10.10.2023 έως 29.10.2023. Επιμελητές έκθεσης: Aλέξανδρος Κασσανδρινός, Κωνσταντίνος Κανταρτζής
Kείμενο, Μίνα Καραγιάννη Μουσειολόγος – Επιμελήτρια /@museum.ephemera
