Στη θεωρία συστημάτων το “φαινόμενο της πεταλούδας” (butterfly effect) περιγράφει την ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες στις οποίες μια μικρή αλλαγή κατάστασης ενός ντετερμινιστικού μη γραμμικού συστήματος μπορεί να οδηγήσει σε μια μεταγενέστερη κατάσταση με μεγάλες διαφορές. Το φαινόμενο αυτό δίνει την έμπνευση και τον τίτλο στην εικαστική έκθεση The Butterfly effect στο εργοστάσιο επεξεργασίας νημάτων Πεταλούδα-Ελευθέριος Μουζάκης.
Site-specific και context-responsive
Πως συνδέεται όμως το φαινόμενο αυτό με την έκθεση στη νηματουργία Μουζάκη; Ο εννοιολογικός άξονας της έκθεσης αποτελεί ποιητική και αλληγορική μεταφορά του φαινομένου της πεταλούδας. Ο αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος και επιμελητής Κώστας Πράπογλου έχει προσκαλέσει 41 καλλιτέχνες (συμβολικός αριθμός παραπέμπει στον αριθμό 41 της οδού Κηφισού όπου στεγάζεται το εργοστάσιο) να παρουσιάσουν site-specific και context-responsive έργα. Σκοπός, να ξαναπιάσουν το νήμα που άρχισε να ξετυλίγει σε αυτόν τον χώρο το 1944 ο Ελευθέριος Μουζάκης.
Το βιομηχανικό κτίριο αλλά και το περιβάλλον της περιοχής, εμπνέει και οδηγεί τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες να δημιουργήσουν εγκαταστάσεις χώρου, βίντεο, γλυπτά, ηχοτοπία και ζωγραφική. Η φυσική υπόσταση του νήματος ως πρώτη ύλη αλλά και ως παράγωγο αποτελεί αναφορά μιας παράδοσης και μιας εθνικής ταυτότητας σε πολλαπλά επίπεδα. Το νήμα σχηματίζει και νοηματοδοτεί γεωγραφικούς προσδιορισμούς σε φυσικό και μεταφυσικό επίπεδο ενώ παράλληλα λειτουργεί και ως εφαλτήριο συναισθηματικών συνάψεων. Όλα αυτά τα στοιχεία απασχολούν τους εικαστικούς και αποτελούν έναν από τους βασικούς παρανομαστές την επιλογών τους.
Άντα Πετρανάκη, Antennas (2023).
Ο πέπλος της Αθηνάς, η εκβιομηχάνιση, η έκθεση
Ο επιμελητής δηλώνει πως “έχει μεγάλη σημασία η ταυτότητα του χώρου, τα επίπεδα μνήμης που φέρει και η ανθρώπινη παρουσία μέσα σε αυτά. Όλα τα κτίρια που έχω χρησιμοποιήσει για εκθέσεις είχαν κάποια από αυτά -αν όχι όλα- τα χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση του εργοστασίου της Πεταλούδας με ενδιαφέρει η γεωγραφική γειτνίασή του με τον άξονα της αρχαίας Ιεράς Οδού, μιας οδού με πολλή μεγάλη σημασία στην αρχαιότητα (Παναθήναια, Ελευσίνια Μυστήρια).
Εκτός από τη θρησκευτική – λατρευτική και συγκοινωνιακή αξία, είχε και οικονομική και πολιτιστική αξία καθώς κατά μήκος του δρόμου υπήρχαν σπουδαία μνημεία, τάφοι και ιερά. Επίσης, και το γεγονός ότι πρόκειται για ένα εμβληματικό εργοστάσιο που αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της μεταπολεμικής βιομηχανικής ιστορίας της χώρας μας και της εκβιομηχάνισής της”.
Κτίρια που γράφουν Ιστορία
Το κτίριο, το κέλυφος αυτό που εμπεριέχει την βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας μας, χτίστηκε τη δεκαετία του ‘30 και επεκτάθηκε μέχρι το 1969. Σύμφωνα με την εισήγηση του τμήματος παραδοσιακών οικισμών του αρμόδιου υπουργείου, τα βιομηχανικά κτίρια Μουζάκη έχουν κριθεί άξια διατήρησης και αποκατάστασης. Επειδή συντελούν στη διατήρηση της παραδοσιακής βιομηχανικής κληρονομιάς της περιοχής με ιδιαίτερη ιστορική, κοινωνική, αρχιτεκτονική και τεχνολογική αξία. Άκμασε από τις αρχές ως και τα μέσα του 20ού αιώνα και στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος χώρου τους. Καθώς και στην καλύτερη δυνατή αξιοποίησή τους, με την επανάχρησή τους.
Έχει γίνει πια αντιληπτό στις μέρες μας ότι η επαναχρησιμοποίηση τέτοιων κτιρίων εκτός από την αισθητική προσέγγιση είναι ίσως η μόνη βιώσιμη πρακτική για το παρόν και το μέλλον της πόλης. Το ζήτημα της εικαστικής επέμβασης σε κτίρια που σημάδεψαν την ζωή των ανθρώπων, όπως είναι τα νοσοκομεία της ψυχής τώρα και τα εργοστάσια είναι κάτι που αποτελεί για πολλά χρόνια πεδίο ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες και προσεγγίσεις για τον Κώστα Πράπογλου.
“Όλοι οι χώροι έχουν μια ενέργεια”
Ο ίδιος σημειώνει: “Όλοι οι χώροι έχουν μια ενέργεια ό,τι και να είναι. Ο λευκός-άδειος-ψυχρός χώρος μιας γκαλερί ή ενός μουσείου είναι κάτι διαφορετικό από ένα κτίριο με έντονο παρελθόν και, συνεπώς, ενέργεια. Σε ένα κτίριο όπως ένα εργοστάσιο, καλείσαι να μελετήσεις και να αφουγκραστείς τα πάντα, από τους τοίχους και τα μηχανήματα μέχρι τις ροές των ανθρώπων μέσα σε αυτό. Έπειτα “χτίζεις” πάνω σε αυτό, προσπαθείς να αναμετρηθείς, να αναπτύξεις διάλογο με όσα βρίσκονται γύρω σου.
Το προσωπικό μου Πεταλούδα effect
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Αιγάλεω από πρόσφυγες γονείς και η μνήμη μου είναι συν-υφασμένη με την Πεταλούδα. Από την γειτονιά μου οι εργάτριες πήγαιναν και γύριζαν με τα πόδια στο εργοστάσιο. Κάθε σπίτι είχε κάποιον εργαζόμενο εκεί και στις καθημερινές συζητήσεις των ανθρώπων το όνομα αυτό ακουγόταν συνεχώς.
Το εργοστάσιο έδινε ευκαιρίες. Σε μια εποχή που οι γυναίκες ήθελαν να είναι οικονομικά ανεξάρτητες αλλά και να συμμετέχουν στο οικογενειακό εισόδημα. Και είναι βέβαιο ότι η Πεταλούδα θα είχε βοηθήσει τα νέα κορίτσια να φτιάξουν την προίκα τους. Αν η πορεία των φτωχών κοριτσιών ήταν προδιαγεγραμμένη και η Πεταλούδα την άλλαζε, τότε τα κορίτσια αυτά βίωσαν χωρίς να το γνωρίζουν το butterfly effect.
Προσωπικώς οφείλω την αγάπη μου για τα νήματα κυρίως στις γυναίκες της οικογένειας μου αλλά και σε αυτές τις γειτονοπούλες που η εικόνα τους να επιστρέφουν από το εργοστάσιο με τις στολές τους είναι ακόμη στη μνήμη μου. Τις άκουγα να μιλούν για τις κλωστές, για τις μηχανές και τις δυσκολίες τους και να μεταφέρουν σε ένα μικρό παιδί, όπως εγώ, τη μικροϊστορία της καθημερινής ενασχόλησης τους με τα νήματα.
Mια αξέχαστη εμπειρία
Αναλογιζόμενη τα δεδομένα: ένα σημαντικό εργοστάσιο σε λειτουργία, ένα βιομηχανικό κτίριο του ‘44, την Ιερά Οδό, και τους σπουδαίους 41 εικαστικούς, έργα των οποίων έχω δει και ξέρω ότι ανταποκρίνονται στο concept, είναι βέβαιο πως οι επισκέπτες της έκθεσης The Butterfly Effect στο εργοστάσιο Πεταλούδα θα έχουν μια αξέχαστη εμπειρία. Αυτού του τύπου οι εκθέσεις είναι σημαντικά πειράματα που δίνουν πλούσια συμπεράσματα.
Η έκθεση The Butterfly Effect στο εργοστάσιο Κλωστοϋφαντουργία ΕΛ. Δ. Μουζάκης ΑΕΒΕΜΕ – “Πεταλούδα” Λεωφόρος Κηφισού 41, Αθήνα θα διαρκέσει από 21.09.2023 έως 22.10.2023.
Kείμενο, Μίνα Καραγιάννη Μουσειολόγος – Επιμελήτρια /@museum.ephemera
