Η έρευνα γύρω από εθνοτικά μειονοτικά φύλα ενέχει παντός είδους ιδιαιτερότητες και δυσκολίες. Η γλώσσα, η ένδυση, τα έθιμα, τα ήθη, η εθνική συνείδηση, με το πέρασμα του χρόνου και την αλληλεπίδραση έχουν υποστεί αλλοιώσεις. Αυτό που είναι όμως ζωντανό και καταγράφεται διαχρονικά και έντονα είναι το “πνεύμα” της φυλής. Ορατό ή ακόμη και αόρατο είναι στο DNA της και αυτό μένει αναλλοίωτο. Το Μουσείο Μπενάκη σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας, παρουσιάζουν την έκθεση “Spirits Unseen” από την Μυρτώ Παπαδοπούλου. Η έκθεση είναι αποτέλεσμα της ερευνητικής και φωτογραφικής δραστηριότητας της Παπαδοπούλου στα απομονωμένα χωριά των Πομάκων στη Θράκη.
Πατριαρχικό κοινωνικό μοντέλο και οικονομική ύφεση
Από το 2017 έως και το 2021, η Μυρτώ Παπαδοπούλου, ταξίδεψε στην περιοχή με το αυτοκίνητο της, με σκοπό να αλληλεπιδράσει με την κοινότητα των γυναικών. Σε μια κοινωνία δομημένη με το πατριαρχικό μοντέλο το σύστημα διαχρονικά περιόρισε την πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση, την κοινωνική και πολιτική ζωή. Εάν οι σχέσεις μεταξύ των φύλων ήταν ήδη ανισόρροπες, η οικονομική κρίση του 2008 επιδείνωσε την κατάσταση. Όταν το 2018 η ανεργία των νέων στην Ελλάδα έφτασε το 43% στην κοινότητα των Πομάκων πάνω από το 70% του εργαζόμενου ανδρικού πληθυσμού αναγκάστηκε να αναζητήσει δουλειές σε ναυπηγεία στη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ολλανδία.
Αυτοί οι άντρες άφησαν πίσω τις γυναίκες να φροντίζουν τα νοικοκυριά τους και την κοινότητα. Γεγονός που αναμόρφωσε θεμελιωδώς την κοινωνία των Πομάκων. Οι Πομάκοι ιστορικά είναι μια αρχαία φυλή η οποία κατοικεί στην οροσειρά της Ροδόπης. Τόσο από την Βουλγαρική πλευρά όσο και από την Ελληνική. Η οροσειρά Ροδόπη (από την βασίλισσα της Θράκης Ροδόπη) βρίσκεται στο μεγαλύτερο μέρος της (83%) στη Βουλγαρία και οι περισσότεροι Πομάκοι ζουν εκεί ενώ η πλειοψηφία τους στην Ελλάδα βρίσκεται στο νομό Ξάνθης.
Η αλήθεια για τους έμφυλους ρόλους
Το έργο “Spirits Unseen” εστιάζει στους έμφυλους ρόλους στη συγκεκριμένη κοινωνία. Εκεί όπου τα ζευγάρια παντρεύονται σε νεαρή ηλικία και ταυτόχρονα αναζητούν τη δική τους φωνή και ταυτότητα, ανάμεσα στις σκιές της ιστορίας και τους κώδικες της παράδοσης. Στον τρόπο που οι γυναίκες πομακικής καταγωγής επιχειρούν να αναδιαμορφώσουν τις σχέσεις των δύο φύλων μέσα στην κοινότητα. Αλλά και την τοπική κοινωνία ακροβατώντας ανάμεσα στην παράδοση και τον εκμοντερνισμό.
Στο πρόσφατο παρελθόν, σε ένα αφιέρωμα του national geographic για τις σχέσεις των δύο φύλων και τον τρόπο που οι γυναίκες διεκδικούν την ισότητα στην πομάκικη φυλή, η Μυρτώ Παπαδοπούλου ανέφερε, μεταξύ άλλων, ότι: “σύμφωνα με την πομάκικη παράδοση lülka, οι ανύπαντρες γυναίκες γοητεύουν σαγηνευτικά τους υποψήφιους συντρόφους στην αρχή κάθε Μαΐου καθισμένες σε σχοινιά που κρέμονται από τα δέντρα που γεμίζουν τα χωράφια της περιοχής. Είναι μια γιορτή της άνοιξης, μια πρόσκληση για αγάπη και νέα ζωή”.
Περιγράφοντάς το σχολιάζει: “Για όλη την απλότητα και το συμβολισμό, το έθιμο είναι ένα από τα πιο αντιφατικά. Αν και κάποιες νεαρές γυναίκες πομακικής καταγωγής εξακολουθούν να παίζουν στις κούνιες, οι περισσότερες –εκείνες που συμμετέχουν στην παράδοση και εκείνες που δεν το κάνουν– εξαναγκάζονται σε συμφωνημένους γάμους”. Για την φωτογράφο-σκηνογράφο Μυρτώ Παπαδοπούλου η περιοχή των Πομάκων είναι “ένα μέρος της Ελλάδας που με ενδιαφέρει πραγματικά. Γιατί εκεί βλέπω το μείγμα των πολιτισμών, την ιστορία. Βλέπω τις επιρροές από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις επιρροές της Ευρώπης”.
When the unseen becomes seen
Οι φωτογραφίες της Παπαδοπούλου είναι ποιητικές. Ζώα, δένδρα, νερό, σύμβολα, άνθρωποι και χώμα, αποτελούν οργανικά υλικά για τη σύνθεση μιας συλλογικής τελετουργικής διαδικασίας αποτυπώνεται στο φακό της με σκηνογραφική προσέγγιση. Τα στοιχεία της φύσης και οι ανθρώπινες μορφές άλλοτε αλληλεπιδρούν μέσα σε ένα φως καινούργιο. Και άλλοτε, αναδύονται αθόρυβα σαν υπόγεια νερά. Όχι ως κάτι απόκοσμο, αλλά για να φανερώσουν μυστικά και ευαισθησίες.
Η Παπαδοπούλου παγώνει τη στιγμή αλλά καταγράφει την πολυεπίπεδη πραγματικότητα της ύπαρξης αιχμαλωτίζοντας μια λεπτή ιστορία ταυτότητας, παράδοσης και χωρισμού. Οι γυναίκες αναμετριούνται με την σκληρή φύση του τόπου, την κοπιαστική καθημερινότητα, τις γεωργικές εργασίες και την παράδοση. Πρόκειται για μια ελεγεία της γυναικείας πομάκικης υπόστασης. Αναπόσπαστο δομικό υλικό της έκθεσης, αποτελεί μια συλλογή από αρχειακά τεκμήρια, που ξεπηδούν απροσδόκητα σε μια αδιάκοπη πορεία μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος. Τόσο η έρευνα όσο και οι φωτογραφίες γράφουν ένα βιβλίο με αόρατα πνεύματα σε χρόνο παρόντα και μελλοντικό.
Η έκθεση “Spirits Unseen” στο Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, θα διαρκέσει από 12.10.2023 έως 12.11.2023.
Kείμενο, Μίνα Καραγιάννη Μουσειολόγος – Επιμελήτρια /@museum.ephemera
